Okulu Oluşturan Öğeler

Okulun; eğitim programları, öğrenci, öğretmen, yönetici, bina ve araç- gereçler olmak üzere beş temel öğesi vardır. birbirleriyle etkileşim halinde olan bu öğelerin her biri okulun niteliğini etkiler. Bu öğelerden herhangi birindeki aksaklık ya da eksiklik olması okulun amaçlarına ulaşmasına olumsuz etkide bulunur.

Bu öğelerin yanı sıra okulun dışında yer alan, ancak okul eğitimi üzerinde önemli rol oynayan toplumsal kurum ve kümeler de vardır. Bunlar okulun amaçlarına ulaşmasında bazen katkıda bulunurken, bazen de engelleyici etkinliklerde bulunur. Bu nedenle okulun çevresini oluşturan bu küme ve kurumlar da okulun bir başka öğesi olarak düşünülebilir. Aşağıda bu öğeler kısaca açıklanmaktadır.

Eğitim Programı

Eğitim programı, bireyde istenilen yönde davranış değişikliği oluşturmak amacıyla yapılan tüm etkinlikleri gösteren planlardır. Eğitim programları okulların temelini oluşturur. Okullardaki tüm etkinlikler, eğitim programları doğrultusunda düzenlenir. Kapsamlı bir eğitim programında; öğretim, ders dışı kol etkinlikleri, özel gün kutlamaları, geziler, kısa kurslar, rehberlik gibi hizmetler de yer alır. Bu kapsamda hazırlanan eğitim programları, okul içindeki etkinliklerin düzenlenmesinde öğretmen ve yöneticilere rehberlik eder.

Okul eğitiminin planlı ve kontrollü bir süreç olmasını sağlayan, eğitim programlarıdır. Toplumun, konu alanının ve öğrencilerin özelliklerine uygun olarak hazırlanan programların genellikle “hedef, kapsam, eğitim durumları ve sınama durumları (değerlendirme) ” olmak üzere dört temel öğesi vardır.

Hedefler, öğrencilerin öğrenme süreci sonucunda ne yapabileceklerini tanımlayan anlatımlardır. Hedeflerin belirlenmesinde, toplumun beklenti ve gereksinimleri ile öğrenci özellikleri, konu alanı özellikleri göz önünde bulundurulur. Hedefler, eğitim etkinliklerinin düzenlenmesinde ve değerlendirmesinde öğretmene rehberlik eder.

Öğretim sürecinde öğrencilere kazandırılacak bilgiler kapsamı oluşturur. Kapsam seçiminde, kapsamın hedeflere ve öğrencilerin hazır bulunuşluk düzeyine uygunluğu önem taşır. Ayrıca bilgilerin basitten karmaşığa, somuttan soyuta, kavramlardan ilke ve genellemelere doğru dizilmesi gerekir.

Öğrencilerin hedeflere ulaşmaları için geçirmeleri gereken öğrenme yaşantılarını sağlayacak dış koşulların düzenlenmesine eğitim durumları denir. Bu amaçla çeşitli öğretim yöntem ve tekniklerinden ve bunları destekleyecek öğretim araç ve gereçlerinden yararlanılır. Yöntem ve tekniklerin seçiminde hedefler, öğretmen ve öğrencilerin özellikleri, kapsam ve eldeki olanakların göz önünde bulundurulması gerekir.

Eğitim programının son öğesi sınama durumudur. Bu aşamada öğrencilerin hedeflere ulaşma dereceleri çeşitli ölçme araçları ile belirlenir. Sınama durumları sonucu elde edilen bulgular, öğretim etkinliklerinin etkililiği konusunda bilgi verir.

Bir eğitim programının öğelerinden söz ederek özelliklerini kısaca tartışınız.

Ülkemizde üniversiteler dışında, tüm örgün eğitim kurumlarının programları Milli Eğitim Bakanlığı’nın çeşitli birimlerince hazırlanır. Talim ve Terbiye Kurulu’nca kabul edildikten sonra uygulamaya konur. Milli Eğitim Bakanlığına bağlı hiçbir okulda bakanlıkça kabul edilmeyen programlar uygulanamaz. Okul yöneticileri ve öğretmenler, öğrenci özelliklerine göre, programlarda kimi değişikliklere gidebilirler. Ancak programın özü değiştirilemez.

Türkiye’de program değerlendirme ve geliştirme çalışmaları süreklilik göstermemekle birlikte gereksinim duyuldukça programlarda yenileme ve düzeltme çalışmaları yapılmaktadır.

Öğrenci

Öğrenci, eğitim gereksinimi olan ve bu gereksinimini karşılamak üzere öğrenim gören bireydir. Okullar toplum içinde yaşayan bireylere, kendi fiziksel ve toplumsal gereksinimlerini, toplumun gereksinim ve beklentilerine uygun bir biçimde, karşılayabilmeleri için gerekli olan bilgi, beceri, yetenek, tutum ve değerleri kazandırmaya çalışır.

Okul eğitiminde öğrencinin ayrı bir yeri ve önemi vardır. Okul içinde düzenlenen tüm etkinlikler öğrenciye yöneliktir. Başka bir deyişle, okulların varlık nedeni öğrencilerdir. Buna karşılık öğrencinin de okula karşı kimi sorumluluklarıyla, yapması beklenen davranışları vardır. Hem okuldaki öğretmen ve yöneticiler hem de öğrencinin ailesi, yakın çevresi, hatta toplumdaki diğer kişiler, öğrencilerden; derslere devam etme, derslerini çalışma, öğretmen, yönetici ve arkadaşlarına saygılı olma, arkadaşları ile iyi geçinme ve okul kurallarına uyma gibi davranışları göstermelerini bekler.

Kuşkusuz okulda kümeyle öğretim yapıldığı için her öğrencinin bireysel özelliklerine uygun eğitim vermek pek olanaklı değildir. Ancak okullarda genellikle aynı yaş kümesindeki öğrencilerin aynı sınıfta toplanmaları ve okul yaşamının ilk yılından başlayarak ortak bir eğitim programına göre yetiştirilmeleri, kimi temel özellikler açısından da öğrencilerin birbirine benzemelerini sağlamaktadır. Öğretim etkinliklerinin, en azından, bu ortak özelliklere uygun olarak düzenlenmesi gerekir.

Öğretmen

Öğretmen okulun en önemli öğelerinden biridir. Öğretmen olmadan bir okulun çalışması olanaksızdır. Öğretmenin okul içinde pek çok görevi vardır. Bu görevler, yönetmeliklerle belirtilmiştir. Aşağıda bu yönetmeliklerde yer alan görevlerden başlıcaları sıralanmaktadır.

1. Öğretmenler kendilerine verilen dersleri okuturlar. Bunlarla ilgili uygulamaları ve deneyleri yaparlar. Serbest çalışma saatlerinde öğrencileri gözlerler. Öğretmenler dersler dışında okulun eğitim, öğretim ve yönetim işlerine de canlı bir biçimde katılmakla; yasa yönetmelik ve emirlerle saptanan görevleri yapmakla yükümlüdürler. Öğretmenler, öğrencilerini yetiştirmek konusunda her fırsattan yararlanmalı, hizmet ruhu beslemeli, görevden kaçmamalı, öğrencilerine öğrenim işlerinde iyi bir yardımcı ve kılavuz olmalı, eğitim işlerinde tutum ve davranışları ile örnek olmalıdır.

2. Öğretmenlerin öğretim işlerinde görevleri şunlardır:
a. Öğretmenler, her ders yılı başında eğitim programlarının, ders uygulamalarının (çevre, tarihi eser, müze, teknik kurumlar gibi incelemeleri) ve deneylerin aylara dağıtılmasını gösteren bir plan hazırlar ve derslere başlamadan bir örneğini okul müdürüne verirler.
b. Etkili bir öğretim sağlayabilmek için, derslere hazırlıklı girmek ve okulda bulunan ders araçlarından ve okul kitaplığında bulunan kitaplardan öğrencilerini yararlandırmakla yükümlüdürler.
c. Öğrencilerini kişisel çalışmalara yöneltmek için önlemler alırlar. Bu konuda yerine göre doğal ve yakın çevreden, eski eserlerden, kitaplıktan, işlik ve laboratuarlardan ve ödevlerden, okulda düzenlenecek gösterilerden, müzik, spor ve bahçe çalışmalarından yararlanırlar.
d. Aynı dersi okutan zümre öğretmenleri ve aynı sınıfta ders okutan öğretmenler sık sık toplanarak aralarında işbirliği yaparlar. Bu toplantılardan ilki ders yılı başında yapılarak yıllık planlar incelenir.
e. Derslerde öğrencilerine “Yazılı Öğrenci Ödevleri Yönetmeliği” hükümlerine göre ödev vermek ve bunları düzelterek geri vermekle yükümlüdür.
f. Sınav yönetmeliği ile kendilerine verilen görevleri yapmak, ayırtman seçildikleri okulların sınavlarında hazır bulunmak zorundadırlar.
g. Verdikleri dersleri, yaptıkları ödevleri, deneyleri ve yoklama konularını her derste sınıf defterine yazarak imzalarlar.
h. Derste, laboratuarda ya da bir gezide yaptıkları ve yaptırdıkları deney ve uygulamayı her hafta sonunda müdüre raporla bildirirler.
i. Derse girince yoklamayı kendileri yapar, derste bulunmayanları, bunların sayısını yoklama kâğıdına yazarak imzalarlar.
j. Not defterlerini her zaman yanlarında taşımak, derste soru sordukları, sözlü yoklama yaptıkları öğrencilere uygun görecekleri notları mürekkepli kalemle bu deftere yazmak, o ders içinde öğrenciye bildirmekle yükümlüdür. Yazılı yoklama kâğıtlarına ve ödevlere uygun görülen notlar da bu deftere aynı biçimde geçirilerek öğrencilere bildirilir.

3. Öğretmenlerin eğitim işlerinde ödevleri şunlardır:
a. Öğretmenler haftada bir gün nöbet tutarlar. Öğretmen sayısı elverişsiz okullarda, okulun nöbetçi öğretmensiz kalmaması için nöbet işleri okul müdürünce gereği gibi ayarlanır.
b. Yönetimi, öğretmenler kurulunca ya da okul müdürlüğünce kendilerine verilen öğrenci kurullarını, yönetir ve her türlü eğitim çalışmalarına katılırlar.
c. Öğretmenler kurulu kararıyla kendilerine verilen sınıfın eğitim işlerini üzerlerine alırlar. Bu sınıftaki çocukların ayrı ayrı üstünlüklerini ve yetersiz yönlerini incelemeye çalışırlar. Eğitimini üzerine aldıkları sınıfın çocuklarının okul içi ve dışındaki durumlarını, davranışlarını ve çalışmalarını yakından gözler, okul müdürlüğü ile bu konuda sıkı bir işbirliği yaparlar.

4. Öğretmenlerin yönetim işindeki görevleri şunlardır:
a. Okulun disiplin ve onur kurulu ile eğitim ve yönetim kurullarında kendisine verilen ödevleri yapmak,
b. Öğretmenler kurulu toplantısına katılmak,
c. Müdürün uygun bulacağı biçimde, okulun öteki yönetim işlerine yardımcı olmak,
d. Tebliğler dergisini okumak.

Yukarıda özetlenmeye çalışıldığı gibi, öğretmenin tek görevi ders vermek değildir. Öğretmenin okulda pek çok görevi vardır. Bu görevlerle ilgili ayrıntılı bilgiler yine yönetmeliklerle düzenlenmiştir. Bu nedenle öğretmenlik kimi kişilerin algıladığı gibi çalışma süresi kısa, tatili bol bir meslek değildir. Öğretmenlik çok çeşitli görevlerin yerine getirildiği, sorumluluk, sıkı çalışma ve emek isteyen bir meslektir.

Öğretmenin görevlerini kaç kümede toplayabiliriz? Bu görevleri önem sırasına koyabilir miyiz?

Yönetici

Yönetici, okulun amaçlarına ulaşmak için gerekli insan ve maddi kaynakların en verimli biçimde kullanılmasından sorumlu olan kişidir (Fidan ve Erden, 1998) . Yöneticinin temel görevi, okulu, eğitim programlarında yer alan amaçlarına uygun olarak yönetmektir. Okul yöneticisi bu görevini yerine getirirken öğretmen, eğitim ve rehberlik uzmanı, sekreter, hizmetli gibi insan gücü ile bina, araç ve gereç, para gibi maddi kaynaklardan yararlanır.

Okul yöneticileri çoğunlukla atama yoluyla yöneticilik statüsüne gelirler. Eğitimin merkezi olduğu ülkelerde yöneticiler merkezdeki üst yöneticilerce atanırlar. Böylece, yönetici olan bir kişinin gücü formel yetkilerden kaynaklanır. Ancak statünün verdiği yetkinin sosyal ve teknik yetkilerle desteklenmesi gerekir.

Sosyal yetki, yöneticinin çevresindeki kümeden, bir başka deyişle, okulun iç ve dış öğelerinden gelir. Yöneticinin okuldaki öğretmenlerce sevilip sayılması, onun sosyal yetkisini arttırır ve görevinde daha etkili olmasını sağlar.

Teknik yetki ise yöneticinin yönetim bilgi ve becerileri ile ilgilidir. Yöneticinin gerekli yönetim bilgisine sahip olması ve bunu gerçekleştirdiği etkinliklerle aldığı kararlarda göstermesi, yetkisini ve gücünü artırır. Bu iki tür yetki bir arada bulunduğu durumlarda yönetici, okulda gerçek bir lider niteliği kazanabilir ve görevinde başarılı olur.

Ülkemizde, eğitim yöneticilerinin temel görevleri, öğretmenlerin görevlerinde olduğu gibi yönetmeliklerle belirlenmiştir. Bu görevler aşağıdaki gibi özetlenebilir:

1. Okulu müdür yönetir. Müdürden; meslektaşlarına ve öğrencilere örnek olacak biçimde hareket etmesi, okulun elemanları ile işbirliği yapması istenir. Yönetim işlerinde müdürün yardımcıları; müdür yardımcıları, öğretmenler ve stajyer öğretmenlerdir. Bunlardan başka okullarda gereksinime göre iç hizmetler şefi, yazman ve sayman, ders aletleri memuru, demirbaş memuru ve yönetim memurları vardır. Müdür, yönetim ödevlerini bu memurlara dağıtmaya ve yerine göre, ödevlerini değiştirmek üzere valilik yolu ile bakanlığa öneride bulunmaya yetkilidir.

2. Müdür, yasa, yönetmelik ve emirlerin sınırı içinde okulun bütün işlerini çevirmeye, düzene koymaya ve denetlemeye yetkilidir. Bundan başka, müdür, okulun bina ve eşyasının korunmasını, iyi kullanılmasını, temizliğini ve düzenini sağlamak ve ilgili ödev görevlileri yakından izlemekle yükümlüdür.

3. Müdür, öğretim işlerini herhangi bir aksamaya neden olmadan yürütür. Müdürün bu konuda görevleri şunlardır:
a. Ders yılı başında öğretmenlerden öğretimle ilgili yıllık bir plan almak, bu planların yıllık raporda tasarlanan zamanlar içinde uygulanıp uygulanmadığını denetlemek ve izlemek; eğitim programlarında bitirilmeyen kısımları gerekçesiyle bakanlığa bildirmek,
b. Derslerin birbiriyle uyumlu olarak okutulmasını ve aynı ders zümresiyle ilgili öğretmenlerle, aynı sınıfta ders veren öğretmenler arasında işbirliği yapılmasını sağlamak,
c. Derslerin verimini artıracak maddi olanakları hazırlamak; okulda bulunan eşya ve ders araçlarından, laboratuar ve işliklerden, öğrencilerin, çalışma saatlerinde, yararlanma işini düzenlemek, bu amaçları çoğaltmak; okul dışından getirilebilecek ders araçlarının sağlanmasına çalışmak; öğretmenlerin derslerinde bu araçları kullanmalarını ve öğrencilere de kullandırmaları izlemek,
d. Öğrencilerin, öğretmenleriyle birlikte yapacakları doğa, çevre ve teknik kurumları inceleme gezilerini, eski eser ve müzeleri gezme gibi çalışmaları plana, programa bağlamak ve kolaylaştırmak, öğretmenleri bu konuyla ilgili göreve çağırmak,
e. Haftalık ders çizelgesiyle öğretmen, müdür yardımcısı ve stajyerlerin nöbet çizelgelerini düzenlemek ve uygulamak,
f. Ders yılının çeşitli zamanlarında öğretmenlerin derslerini ve işlerini yakından izlemek, ders içi ve dışı çalışmalarda gördüğü eksiklikler ve alınması gereken önlemler konusunda öğretmenlerle ayrı ayrı görüşmek,
g. Dersleri; yasa, emir ve eğitim bilimleri kurallarına uygun olarak, ders yılı başında öğretmenlere dağıtmak, düzenleyeceği ders dağıtımı çizelgesini onaylamak üzere valilik yoluyla bakanlığa göndermek,
h. Okulla ilgili olağanüstü durumları hemen valiliğe bildirmek,
i. Gerek öğrenciler, gerek çevreyle ilgili eğitim öğretim çalışmaları için, çalışma saatleri dışında da okuldan yararlanılma olanaklarını sağlamak, bu arada evlerinde çalışma olanağı bulunmayan öğrenciler için okul, aile işbirliğini gerçekleştirmek.

4. Müdür okulun eğitim ve disiplin işlerini düzenler. Okulu öğrencilerin çalışacakları, dersleriyle ilgili araştırma yapacakları, boş zamanlarını iyi kullanabilecekleri bir kurum durumuna getirecek önlemleri alır.

5. Müdürün genel yönetim işleriyle memur, öğretmen ve görevlileri atamaya ilişkin görevleri şunlardır:
a. Müdür; diplomaları, tasdiknameleri, belgeleri, sınıf geçme ve diploma defterini ilgili müdür yardımcılarıyla birlikte imzalar ve onaylar.
b. Müdür okulun gider gerçekleştirme memurudur. Bu görevi dolayısıyla harcama kâğıtlarını ve bordroları onaylar ve bu memurluğun yasalarla belirtilen sorumluluğunu taşır.
c. Müdür demirbaş, ilgili yasa ve yönetmelikler çerçevesinde yönetip denetler.

Bir okulda yönetici olabilmek için gerekli özelliklere sahip olup olmadığınızı düşünüp tartışınız.

Bina, Araç ve Gereçler

Okul eğitimi, okul binasında, sınıflarda küme içinde yürütülür. Okul binaları, iç ve dış mekân düzeni açısından başka binalardan farklıdır. Okul binalarının niteliği eğitim düzeylerine ve okulda verilen eğitimin türüne göre değişir. Çocuk okulunu, önce binasıyla ve iç donanımıyla sever. Bina çocuğun tuvalet, beslenme, barınma gibi temel fiziksel ve sosyal gereksinimlerini karşılayacak biçimde düzenlenmelidir.

Klasik bir okul binasında bulunması gereken özellikler şunlardır:
1. Okul binası genel görünüşüyle çocuğa güven vermeli, temiz, bakımlı ve sağlam olmalıdır.
2. Okul binalarının büyüklüğü öğrenci sayısı ile uyumlu olmalı ve okulda öğrencilerin rahat hareket edebilecekleri, spor yapabilecekleri, oyun oynayabilecekleri bir bahçe bulunmalıdır.
3. Bina içinde, öğrencilerin spor yapmalarına ve sosyal faaliyette bulunmalarına olanak sağlayacak geniş kapalı alanlara yer verilmesi önem taşımaktadır.
4. Binanın içinde dersliklerin yanı sıra, en az bir fen, bir de bilgisayar laboratuarı ve kütüphane bulunmalıdır.
5. Bina içinde yine öğrenci sayısına ve sağlık koşullarına uygun lavabo ve tuvalet olmalıdır.
6. Dersliklerin güneş görmesi, aydınlık olması; sağlık koşullarına uygun, öğretim araç ve gereçlerinin kullanılmasına olanak sağlayacak donanıma sahip olması gerekir.
7. Anaokulu ve ilköğretim okullarının birinci döneminde ise iç mekân düzenlenirken, öğrenciler için tehlikeli olabilecek araç- gereçlerin kullanılmamasına özen gösterilmelidir.
8. Binada sınıflar ile yönetici odaları, öğretmen odası, laboratuar arasında ulaşım kolay olmalıdır. Bina, personelin işini aksatmamalıdır.

Mesleki okullarda ise, eğitimi verilen mesleğin uygulanmasına olanak sağlayacak biçimde düzenlenen laboratuar, atölye gibi mekânlarla donatılması ve öğrencilerin meslekleri ile ilgili ürünleri üretmelerine yardımcı olacak araçların bulunması büyük önem taşır.

Okulun fiziksel yapısı, araç, gereçlerin yeterli sayıda ve nitelikte olması, bir yandan öğrenmeyi kolaylaştırırken, öte yandan öğrencilerin okula ve derslere yönelik tutumlarını olumlu yönde etkiler.

Çevre

Okul, toplumdaki bireylerin eğitilmesi işlevini üstlendiği için birçok toplumsal kurum ve küme, okullarda gerçekleştirilen etkinliklerle ilgilenir ve bu etkinlikleri denetler. Okulla yakın ilişki içinde bulunan bu kurum ve kümeler okulun çevresini oluştururlar. Bunların okul üzerinde doğrudan ya da dolaylı olarak bir baskı ve denetleme gücü vardır. Okulun yakın çevresini oluşturan kişi, küme ve kurumların en etkilileri; veliler, okul aile birliği, işverenler ve basındır.

Okulun amaçlarına ulaşmasında, veliler önemli rol oynarlar. Okulda kazandırılan bilgi ve becerilerin aile ortamında izlenmesi, aile eğitimi ile okul eğitiminin birbiriyle tutarlı olması, hem okulun, hem de öğrencilerin başarısını artırır. Velilerin işbirliği yalnız kendi çocukları için değil, tüm okulun çıkarları açısından önem taşıyabilir. Veliler arasında bulundukları konumdan kaynaklanan, politik ya da ekonomik güce sahip olanlar bulunabilir. Yöneticiler, bu velilerden yararlanarak okulun kimi gereksinimlerini karşılayabilirler. Ayrıca liderlik ve girişimcilik özelliklerine sahip velilerden yararlanılarak çevre ile daha iyi ve yapıcı ilişkiler kurulabilir. Bu kişilerin yaratacağı kaynaklardan yararlanılabilir. Okulların velilerle işbirliği yapması için okullarda, okul aile birlikleri kurulur. Bu birlikler okulun gelişmesine, okulun gereksinimlerinin karşılanmasına yardımcı olur.

Basın organları, okul ile toplum arasındaki iletişimi sağlar. Okullarda oluşan önemli olayları topluma duyurarak, uygulamalarla ilgili kamuoyu oluşturulmasına katkıda bulunur. Okul yöneticileri okullarıyla ilgili herhangi bir olumsuz haberin yayın organlarında yer almasından çekinirler. Bu nedenle okulun, belli bir düzen içinde çalışmasına özen gösterirler. Örneğin son yıllarda okullarda çoğunlukla görmemezlikten gelinen kimi dayak olaylarının basına yansıması, bu konuda okulların önlem almalarına yardımcı olmuştur.

Çevredeki spor alanları, fabrikalar, büyük işletmeler, tarihi eserler, müzeler okulun öğrenme yaşantılarının zenginleştirilmesine önemli katkıda bulunur. Okulun çevresindeki bu tür olanaklardan yararlanması beklenir.

Çevrede bulunan öteki okullar ise okullararası bilgi ve deneyim alışverişine olanak sağlar. Çevrede benzer okullar arasında iyi okul konumu kazanma yönünde gizli bir yarış vardır. Bu yarış sportif, kültürel etkinliklerde ve bir üst okula giriş sınavlarında kendini açıkça gösterir. Bu durum okullarda daha etkili bir öğretim ortamı yaratılmasına katkıda bulunur.

Okul çevresinde birçok değişik kümenin oluşu doğaldır. Bu kümelerin beklentileri ile okulda yer alan etkinliklerle okulun amaçları arasında denge olduğu sürece sorun yoktur. Hatta bu kümeler okul için gerekli olan maddi ve manevi kaynakların sağlanmasında okula yardımcı olarak, eğitimin niteliğini olumlu yönde etkileyebilir. Bu nedenle okul ile çevre arasında iyi iletişim kurulması, çatışma yaratacak durumlarda, çevrenin aydınlatılmasını sağlamada önem taşır.

Okulu oluşturan öğeler arasında sizce en önemli olanı hangisidir? Bu öğeyi neden “en önemli” olarak nitelendiriyorsunuz?